چشم انداز تاریخی زبان و ادبیات ارمنی

دکتر آندرانیک سیمونیان*

از نیمه دوم قرن هیجدهم و به دنبال رشد کمی و کیفی علوم مختلف در اروپا، زبانشناسی نیز مورد توجه اهل فن واقع شد.به ویژه مشترکات موجود بین اقوام آسیا و اروپا مبنای بررسی و پژوهش در این پهنه بود. تا نیمه دوم قرن نوزدهم زبانهای مختلف این دو قاره در محدوده علمی ای به نام “هند و اروپایی” پژوهش شدند. این علم بعدها تحت عنوان علمی زبانشناسی علمی – تطبیقی معرفی شد به چز خانواده هند و اروپایی، به کشف خانواده های دیگر در دنیا پرداخت.

محققین اولیه زبانشناسی تاریخی – تطبیقی که مشترکات واژگانی را مبنای کار خود قرار داده بودند، زبان ارمنی را به واسطه وام واژه های بسیار آن از زبانهای ایرانی به عنوان گویشی از این زبان معرفی نمودند. بعدها محققین برجسته ای همچون هیوبشمن با مطالعه و بررسی نظام آوایی، ذخیره واژگانی و دستور زبان ارمنی به این نتیجه رسیدند که این زبان یکی از شاخه های مستقل خانواده هند و اروپایی در کنار زبان هندی، ایرانی، یونانی، رومانو – اسلاوی و… است.

تحقیقات بعدی نشان داد که زبان ارمنی 927 واژه را از زبان مادر یعنی هند و اروپایی به عنوان میراث اصلی با خود دارد. افراد این قوم به دنبال فروپاشی اولیه قوم هند و اروپایی( از هزاره ششم تا پنچم پیش از میلاد ) به محل کنونی زیستی خود، یعنی فلات ارمنستان رفته با ساکنین بومی این سرزمین ابتدا وارد جنگها فرسایشی شده و سپس با امتزاج و ترکیب با آنها حدود هزاره سوم پیش از میلاد نوع “اتنیک” جدید “آرمن” یا آنگونه که خود می خوانند، “های”؛ را به وجود آورده ند. این نوع جدید حاصل ترکیب پاره های قوم هند و اروپایی و ساکنین فلات ارمنستان، یعنی ناییری ها، هایاسا، هیتی ها و دیگران بود. در باره اورارتوها بحث فراوان علمی مطرح است. ترکیب آنها در قوم ارمنی نیز بدون تردید است. برخی مسایل جزیی در دست بررسیهای علمی قرار دارد.

ارمنیان در سال 301 میلادی به عنوان اولین کشور در جهان مسیحیت را به عنوان دین رسمی دولتی پذیرفتند. زبان ارمنی نیز از سال 406 میلادی که الفبای مستقل آن تحت توجهات شاه اشکانی ارمنستان به نام ورام شاپوه (بهرام شاهپور) و رهبر مذهبی ساهاک پارتی به وسیله دانشمندی به نام “مسروپ ماشتوتس” به وجود آمد و وارد دوران نوشتاری خود شد.

این امر به ما امکان می دهد که بر اساس ادبیات مکتوب 1600 ساله در باره این زبان مطالعه و قضاوت کنیم. زبان ارمنی به لحاظ تاریخی سه دوره را از سر گذرانده است. دوره اول، زبان گراپار که از 406 میلادی تا قرن هفدهم به طول انجامیده است. دوره دوم ارمنی میانه که از قرن دوازدهم با شکل گیری دولت ارمنستان غربی در منطقه سیلیسیه در سواحل منتهی الیه شمال شرقی دریای مدیترانه رسمیت یافت و تا قرن شانزدهم به موازات زبان گراپار کاربرد داشت و دوره سوم ارمنی معاصر که از قرن هفدهم تا کنون مورد استفاده است و تا پایان نیمه اول قرن نوزدهم به زبان کتابت تبدیل شد.

در ارمنستان شرقی بر اساس گویش آرارات و در ارمنستان غربی بر اساس گویش قسطنطنیه دو گونه ادبی زبان ارمنی شرقی و شاخه زبان ادبی ارمنی غربی به وجود آمدند. این زبان از سال 1918 میلادی به زبان رسمی دولتی در گشور ارمنستان تبدیل شد و تا کنون بسط و توسعه فراوان یافته است. همچنین یکی از تحقیق شده ترین زبانهاست و در بیشتر علوم اصطلاحات، واژگان و ترکیبات مورد نظر را به وجود آورده و به کار بسته است. امروزه در جمهوری ارمنستان، جمهوریهای شوروی سابق و بیش از 70 کشوردیگر در جهان میلیونها نفر به این زبان سخن می گویند. یعنی زبان ارمنی در حال حاضر چه به عنوان زبان علم و ادب، یا به عنوان زبان دولتی و دیوانی و چه به عنوان زبان مادری و خانگی کاربرد وسیعی دارد.

به واسطه نقل و انتقالات خواسته و یا ناخواسته این قوم، زبان ارمنی گویشها و لهجه های متعددی داشته و دارد. بر اساس تقسیم بندی یکصد خصیصه ای آکادمیسین “گئورگ جاهوکیان” تا کنون 44 گویش و 124 لهجه این زبان در نقشه گویش شناسی جای گرفته اند که یک گویش و 4 لهجه از این تعداد، پژوهشی در تز دکترای اینجانب با نام “ایران مرکزی یا منتهی الیه جنوب شرقی” در آن نقشه وارد شده است.

الفبای زبان ارمنی دارای 38 حرف است که از نظر آواشناسی در دوران معاصر کمی محدودتر شده است. در نظام آوایی زبان ارمنی “واکه”های دو و سه آوایی وجود دارند. نظام آواشناسی آن شامل سیستمهای سه مرحله ای همخوان واج های انسدادی و انفجاری و بی واک در پنج ردیف: دالبی، نرم کامی، دندانی، لب و دندانی انفجاری، سایشی و سیستم زوجی واجهای مشابه دالبی، سایشی لثوی، سایشی برگشته، نرم کامی و سیستم یک مرحله ای واجهای دالبی خیشومی، لثوی خیشومی، لثوی کامی نزدیک شونده و لثوی کامی است. همچنین در زبان ارمنی تلفظ برخی از حروف برای افراد ناآشنا با مشکلاتی همراه است که آواشناسی کمک می کند تا در این شرایط سهولتی در تلفظ برای غیر ارمنی زبانان فراهم شود.

بخشی از ذخیره واژگانی زبان ارمنی در فرهنگ “اتیمولوژی” آکادمیسین آجاریان مورد تحقیق قرار گرفته و و 15 هزار ریشه این زبانشناسی شده اند. براساس منبع مذکور زبانهای ایرانی با 1411 واژه یشترین وام را به زبان ارمنی داده اند. از این تعداد 996 واژه از فرس قدیم و پهلوی 445 واژه از فارسی جدید برگرفته شده است. از مجموع این ارقام حدود 530 واژه در زبان ارمنی معاصر کاربرد دارد که بخش اعظم آن در زبان فارسی فراموش شده است. از نامهای ایرانی نیز تعدا زیادی در زبان ارمنی رایج هستند که در زبان فارسی کاملا منسوخ شده یا کاربرد محدود دارند. فرهنگهای معاصر زبان ارمنی دارای حدود 220هزار واژه هستند که بیشنر واژه ها و ترکیبهای جدید براساس امکانات موجود در زبان ارمنی ساخته یا ترجمه می شوند.

ارمنی معاصر جزء زبانهای صرفی است و اسم در آن صرف شده و عناصر صرفی یا وجوه صرفی به شرح زیر ساخته می شوند:

1-      شکل مستقیم اسم

2-      ملکی

3-      از ی یا اضافی

4-      بایی

5-      دری

فعل در این زبان دارای 5 وجه است که هرکدام زمانهای ویژه ای دارند. وجه اخباری شامل هفت زمان، وجوه آرزو و تمنا، التزامی و شرطی هر کدام شامل دو زمان و وجه امری نیز شامل یک زمان هستند. صفت در زبان ارمنی کهن صرف می شده است اما در ارمنی معاصر این حالت را ندارد و همین که صرف شد به منزله اسم تلقی می گردد. صفت در این زبان درجات مطلق، تفصیلی و عالی دارد. صفتهایی که مکمل باشند، گروه دیگری از اقسام سخن را تشکیل می دهند. در زبان ارمنی معاصر تنها حالات مفرد و جمع وجود دارد و مثنی اگرچه در زبان ارمنی میانه به طور محدود وجود داشته است اما امروزه کاربرد ندارد ولی در حالات خاص و محدود علامت تانیث به چشم می خورد.

*عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی

انتهای پیام/