واژه های ناخوشایند و ادبیات روزنامه نگاری

«انتشار سریع» خبر در رسانه رادیو و شبکه های اجتماعی رسمی آن، کاملا شبیه رساندن سریع «نان داغ» به دست مشتری است. مشتری نان داغ و خوش طعم می خواهد و اگر از مغازه من و شما نخرد، نانوایی های زیادی هستند که مشتری را بقاپند. رادیو را مثال زدم، حالا شما به جای رادیو و کانال های تلگرام، اینستاگرام و توییتر متعلق به رادیوهای مختلف در همه کشورها، می توانید رسانه های خبری برخط (آنلاین) را هم در نظر بگیرید. سرعت انتشار خبر مهم است ولی باید در نهایت «دقت» خبر را نوشت و منتشرش کرد. شما حاضرید نان داغ ولی بی طعم و مزه نوش جان کنید؟ تجربه نشان داده شما فقط یکبار مشتری اش می شوید. حالا به این دو ویژگی، موضوع «صفت و نسبت» دادن را هم اضافه کنید. شما حاضرید نان داغ بی مزه ای بخرید که اصلا رنگ و رخ خوشی هم ندارد؟!

نسبت دادن “صفت”های ناخوشایند

 در همه لایه های پیدا و پنهان زبان فارسی، می شود «ارزش گذارهای اخلاقی، فرهنگی و اجتماعی» زیادی پیدا کرد که اصلا خوشایند نیست. نسبت دادن “صفت” به کسی، جمعی و اهالی مکانی آن هم در خبرنویسی نه تنها سوءتفاهم ایجاد می کند و باعث تنش های مذهبی و قومیتی می شود، بلکه خلاف اصول و معیارهای روزنامه نگاری نوین است که هرگونه تبعیض و برتری جویی و برتری طلبی را ناخوشایند می داند. تازه اضافه کنید تعصب های ایدئولوژیک و حساسیت های سیاسی و مذهبی را.

شاید پرسیده شود، یعنی هیچ وقت نمی شود از صفت در خبرها استفاده کرد؟ البته که می توانیم در بدنه خبر و گزارش های خبری و یا حتی مصاحبه از صفت استفاده کنیم ولی اولا چه صفت و نسبتی و در چه شرایط حقوقی؟ برای چه کسیانی و در چه جایگاه مذهبی و اقلیت یا اکثریت جغرافیایی؟ و شما اضافه کنید شرطها و استثناهای بسیاری دیگر. آنچه که بیش از هر ملاحظه و تبصره ای در روزنامه نگاری مورد توجه و تاکید است، استفاده از “نقل قول مستقیم” و البته با هوشیاری کامل با نظر سردبیر.

 مثال: صفحه های حوادث بیشتر رسانه های ایران را که بخوانید، به راحتی و با چشم های کاملا بسته در متن خبر، یک «متهم» را «مجرم» معرفی می کنند و در بندهای مختلف خبر و یا گزارش های خبری، مرتب همین صفت را می نویسند بدون اینکه متوجه عواقب حقیقی و حقوقی این نسبت دادن ها و کاربرد صفت باشند. اصول روزنامه نگاری کاملا در این مورد تاکید دارد که تا پایان تحقیقات انتظامی، پلیس و بقیه بخش های بررسی و تحقیق و در نهایت، اثبات جرم بر اساس مستندات دادگاه، نباید «متهم» را «مجرم» معرفی کرد.

واژه های ناخوشایند و ارزشگذاری اخلاقی، فرهنگی و اجتماعی

کانال تلگرام یک شبکه رادیو- تلویزیونی در هفته های گذشته، خبر فوری قتل یک امام جماعت «اهل تسنن» در شمال ایران را منتشر کرد ولی بدون دقت و بسیار با عجله. در تیتر و متن این خبر آمده بود : یک ” امام جماعت سنی” در یکی از شهرهای شمال ایران به قتل رسید.

واژه «سنی» در تیتر این خبر، بعد از ساعتی البته اصلاح شد و نوشتند «اهل تسنن» ولی به نظرم خیلی دیر شده بود! خبرنگار و سردبیر باید شش دانگ حواس شان را متوجه حساسیت های ایدئولوژیک، سیاسی و مذهبی می کردند. آیا دقت فدای سرعت شده است؟ در همان حال، دو رسانه از همان ابتدا تیتر درست را انتخاب کردند و نوشتند یک امام جماعت اهل تسنن در یکی از شهرهای شمالی ایران به قتل رسید. این خبر حتی «اگر» با تاخیر منتشر شد ولی رفتار آن رسانه ها کاملا حرفه ای بود.

روزهای زیادی که نکته هایی اینچنین را برای بعضی خبرنگارها در کارگاه های مختلف خبرنویسی شرح می دادم و برخی از این نکته ها را هم در وبلاگم نوشته ام، همواره تاکید داشتم و مثال های زیادی می زدم که واژه هایی مثل ارمنی، افغانی، سنی، رشتی، ترکی و … متاسفانه در لحن و ادبیات شفاهی فارسی زبانان، شکل تحقیرآمیز دارد. این مشکل البته سال های متمادی در رسانه های چاپی و غیرچاپی ایران به اشتباه استفاده می شود.

خوشبینانه این است که الزاما هدف نویسنده خبر یا سردبیر، تحقیر شخص یا مردم ساکن نقطه ای خاصی نبوده و نیست، ولی یک روزنامه نگار حرفه ای باید همه جانبه نگاه کند. در غیر این صورت چه تفاوتی میان رسانه های حرفه ای قابل اعتماد مخاطب با کاربران شبکه های اجتماعی هست که بدون توجه به اصول و معیارهای روزنامه نگاری و صرفا چون یک شبکه اجتماعی در اختیار دارند، می توانند هر چه دل شان می خواهد می نویسند؟!

به جای واژه های ناخوشایند ارمنی، افغانی و سنی و …  باید بنویسیم: ارامنه(یا هموطن ارامنه)، همزبان افغان یا افغان، اهل تسنن و …

«اشارت» و «گوشه و کنایه» حرفه ای به جای «متلک»

زبان فارسی نه تنها لایه های پیدا و پنهان بسیاری دارد، بلکه پر است از اشاره ها و کنایه های زیرپوستی که بارمعنایی بین سطرهایش همیشه خواندنی است. باید متوجه ارزشگذاری های سیاه و سفید و جهت گیری و داوری های اخلاقی و اجتماعی اش شد. حتی اگر جسارت داشته باشم باید تاکید کنم زبان فارسی پر از «متلک» است که خیلی از مردم در گفت و گوهای روزانه شان از آن استفاده می کنند و البته همیشه منظور خاصی ندارند ولی روزنامه نویسی حکایت دیگر و متفاوتی از صحبت های روزانه مردم دارد. «متلک» در زبان فارسی به معنی درست «متلک» که همه ایرانی های فارسی  زبان می شناسند، در محتوای روزنامه نگاری، جایگاهی ندارد. در روزنامه نگاری به جای متلک، «اشارت» داریم که در واقع همان «گوشه و کنایه» ادبی است آن هم با رعایت دو عنصر: اول، کلمه و ترکیب باید لحن خاص خودش را داشته باشد و دوم، کلمه و ترکیب باید حرفه ای انتخاب شود.

رعایت این نکته ها در خبرنویسی و روزنامه نگاری چاپی و غیرچاپی، رادیویی و تلویزیونی و هزار شکل دیگر اطلاع رسانی حرفه ای، سلیقه ای نیست، بلکه «ادبیات حرفه روزنامه نگاری و روزنامه نگاری حرفه ای» است؛ باید آموخت، درست نوشت و به دیگران هم گفت.

مهران بهروزفغانی، پژوهشگر علوم ارتباطات و روزنامه نگار

انتهای پیام/ عکس از: ibna.ir