مقدمه
مطبوعات چاپی با پیشینه‌ای بیش از چهار قرن, در زمان معاصر همچنان جزء وسایل اصلی ارتباطات جمعی به شمار می‌آیند. اما در طی سالیان گذشته به دلیل پیشرفت ارتباطات و پدید آمدن وسایل جدید ارتباطی همچون رادیو، تلویزیون و سینما، روزنامه‌نگاری بارها به‌طور جدی به چالش فراخوانده شده است. این رسانه‌ها هر یک به واسطه برخورداری از توانایی‌های قابل توجه در برقراری ارتباط، سهمی از بازار اطلاع‌رسانی را از آن خود ساخته‌اند اما مطبوعات توانسته‌اند با ایجاد تغییرات لازم، مسیر را به طریقی برای ادامه حیات خود هموار سازند. اکنون که با ابداع، پیشرفت و گسترش روزافزون اینترنت، ارتباطات نیز به‌طور کلی دگرگون شده، بار دیگر مطبوعات با یک پدیدة جدید روبه‌رو شده‌اند. این پدیده چیزی نیست «جز روزنامه‌نگاری الکترونیک».
بیان مسئله
در این مقاله قصد داریم به بررسی روزنامه نگاری الکترونیک، مزایا و معایب آن و همچنین مزیت‌هایی که این نوع روزنامه نگاری نسبت به روزنامه نگاری سنتی دارد بپردازیم و همچنین به این سؤال پاسخ دهیم که آیا این نوع روزنامه نگاری سبب شکست و از بین رفتن روزنامه نگاری سنتی یا همان روزنامه‌های چاپی خواهد شد یا خیر؟ همچنین به ارائه پیشنهاداتی برای جلوگیری از مرگ روزنامه نگاری سنتی و رقابت آن با روزنامه نگاری الکترونیک می‌پردازیم.
تعریف روزنامه‌نگاری الکترونیک
روزنامه‌نگاری الکترونیک به معنی انتشار اطلاعات در دوره‌های زمانی مشخص در قالب صفحات وب برروی یک شبکه اطلاع‌رسانی یا روی اینترنت است. محتویات چنین روزنامه‌ای به جای چاپ شدن برروی کاغذ, به صورت فایل‌های کامپیوتری در حافظه یک کامپیوتر قرار دارد. این فایل‌ها که در قالب خاصی به نام صفحات وب بهتر می‌شوند, در دوره‌های زمانی معینی در یک شبکه اطلاع‌رسانی متصل به اینترنت قرار می‌گیرند و مخاطبان چنین نشریاتی یعنی افرادی که با کامپیوتر شخصی خود به آن شبکه متصل شوند، می‌توانند صفحات روزنامه را روی صفحه نمایش کامپیوتر خود ببینند و یا آن را روی کاغذ چاپ و سپس مطالعه کنند. اتصال به شبکه اطلاع‌رسانی موردنظر ممکن است از طریق اینترنت یا در یک شبکه داخلی صورت پذیرد.
روزنامه‌های الکترونیک به سه دسته گسترده تقسیم می‌شوند. رایج‌ترین آن‌ها نسخة فشردة اینترنتی روزنامه چاپی است. دومین دسته آن‌ها عبارتند از: روزنامه‌های الکترونیک با حفظ برخی از مطالب اصلی‌ای که مخصوص آن‌ها تهیه شده است. برخی از این روزنامه‌ها روزانه بیش از یک بار روزآمد می‌شوند. سومین دسته آن‌ها سایت‌های شبکه‌ای هستند که شمارگان اصلی و اطلاعات تبلیغاتی مربوط به روزنامه‌ها را ارائه می‌دهند.
شرکت‌های رسانه‌ای سنتی با توجه به دو ویژگی, از ژورنالیسم الکترونیک بهره می‌برند: شهرت نام و میزان و نوع محتوا. آن‌ها منابع لازم برای راه‌اندازی روزنامه الکترونیک را نیز در اختیار دارند. روزنامه‌های بزرگی چون نیویورک تایمز, واشنگتن پست و شیکاگو یکصدنفر را برای انتشار نسخه‌های الکترونیک خود به‌کار گرفته‌اند.
روزنامه نگاری الکترونیک امتیازات زیادی به روزنامه نگاری سنتی دارد که بارزترین آن‌ها نحوه ارائه ژورنالیسم است. چاپ صرفاً یکی از سیستم‌های ارائه ژورنالیسم است در حالی که روزنامه نگاری الکترونیک با شیوه‌های جدید، معنای ژورنالیسم را دگرگون کرده است. شبکه اینترنت, رسانه‌ای است بدون محدودیت‌های زمانی و مکانی که بن‌بست‌های سنتی تحمیل شده توسط تلگراف, روند قدیمی چاپ و سیستم‌های سنتی توزیع را در هم شکسته و بر تمام موانع ژئوپلیتک بر سرراه گردآوری و توزیع خبر, چیره شده است. بالاتر از همه, اینترنت کار دروازه‌بانی را از سردبیر روزنامه گرفته و بخشی از آن را به خواننده می‌سپارد؛ طوری که خواننده اکنون می‌تواند تصمیم بگیرد چه چیزی را چه موقع و به کدام شیوه مطالعه کند. (سفارشی بودن سایت‌ها و اپلیکیشن ها).
از نظر یک روزنامه‌خوان متوسط, نزدیکی و بی واسطگی, احتمالاً بزرگ‌ترین ویژگی ژورنالیسم الکترونیک است. ظاهراً این ژورنالیسم می‌تواند حتی بر اخبار رادیو و تلویزیون ۲۴ ساعته نیز که خبرهایشان در فواصل زمانی حدوداً ۳۰ ـ ۲۰ دقیقه‌ای پخش می‌شود غلبه کند. روزنامه‌های الکترونیک به دلیل نزدیکی و بی واسطگی, رسانة ایده‌آلی برای انتشار اخبار داغ است.
منتقدانی چون «گتس» بر این باورند که تعامل یا واکنش دوسویه، هیجان انگیزترین ویژگی ژورنالیسم الکترونیک است، وجود این ویژگی باعث می‌شود، گفت‌وگویی واقعی میان خواننده. گزارشگران و سردبیران جریان یابد. این گفت‌وگو هیچ‌گاه در صفحات محدود «نامه به سردبیر» تحقق نمی‌یابد.
ایمیل و نرم افزارهای همرسان، ابزاری سریع و چندکاره برای گزارش یا دریافت خبر است. ایمیل دسترسی گزارشگران را به منابع خبر در سطح جهان آسان می‌سازد. کارکرد و نقش ایمیل یکی دیگر از عواملی است که سبب می‌شود خوانندگان با تأکید بر آن بگویند انتشارات اینترنتی از روزنامه‌های سنتی سرعت عملی بیشتری دارند.
«اَبَرمتن» یکی دیگر از ویژگیهای مهم ژورنالیسم الکترونیک به‌شمار می‌رود. توان زبان اَبَرمتن (HTML) برای پیوند دادن خوانندگان با سایر بخشهای همان سند یا سایر سایت‌های شبکه، شبکة اینترنت را به رسانه‌ای بدون مرز تبدیل کرده است. روزنامه‌های الکترونیک می‌توانند گزارش‌های ویرایش شده را ارائه داده و آن‌ها را با گزارش‌های بسیار کلی پیوند دهند. (گزینه بیشتر بخوانید و موارد مرتبط در صفحات وب) بدین طریق می‌توان بررسی بسیار وسیع و گسترده‌ای پیرامون یک موضوع صورت داد.
خبرخوان‌های اینترنتی (RSS) یکی دیگر از ویژگیهای مربوط به روزنامه‌نگاری الکترونیک محسوب می‌شود. همزمان با رشد گستردة روزافزون اینترنت، دنبال کردن آخرین اخبار و تازه‌ترین اطلاعات هر روز بیش از پیش مستلزم وبگردی و جست‌وجوی بیشتر در وب سایت‌های مختلف می‌شود. حتی کسانی که به تعداد خاصی از وب‌سایت‌ها و وبلاگ‌ها به عنوان منابع خبری مراجعه می‌کنند، مجبورند ساعت‌ها وقت بگذارند. تا از تازه‌ترین تغییرات آن‌ها آگاه شوند. در واقع ما به مباشر یا خبرنگاری نیاز داریم تا دست‌کم به آن وب‌سایت‌ها و وبلاگ‌هایی که معمولاً به آن‌ها مراجعه می‌کنیم سر بزند و سرخط خبرهایی را که به دنبال آن هستیم یا خود خبرها را بیابد و آن‌ها را در یک سینی نقره‌ای به پیشگاه ما تقدیم کند. این سینی نقره‌ای را برنامه‌های خبرخوان فراهم می‌آورند. در واقع نقش آن مباشر یا خبرنگار اینترنتی ما را همین نرم‌افزارها، یا سایت‌های خبرخوان برعهده می‌گیرند.
هر خواننده روزنامه الکترونیک در صورت داشتن مجوز یا رمز ورود, توانایی دریافت خبرها و یا دسترسی کامل و نامحدود به اخبار را دارد. او می‌تواند از صدها خبر به دلخواه و سلیقة خود بهره‌برداری کند. استفاده از این سیستم نیازمند شبکه توزیع نیست، زیرا مشترکان خودشان از طریق کامپیوتر شخصی و موبابل های هوشمند به شبکه اطلاعاتی آن نشریه دسترسی پیدا می‌کنند. با توجه به گرانی کاغذ در اکثر کشورهای جهان و ضایعات آن, مشکلات جوهر، چاپ، چاپخانه و غیره، این سیستم این برتری را برای خود محفوظ داشته است که بدون اینگونه وسایل و با صرف کم انرژی (چه انسانی و چه مادی) و با کمترین آسیب به طبیعت همان اخبار را با کیفیت بهتری برای خوانندگان خود بفرستد. همچنین مزیت دیگر این سیستم این است که روزنامه برگشتی وجود ندارد و مشکلات ناشی از نگهداری و هزینه‌های صرف شده در این مورد را نخواهد داشت. سرعت انتشار اخبار در این سیستم بسیار است و خوانندگان می‌توانند در هر لحظه که بخواهند اخبار موردنظرشان را بخوانند.
دیگر مزیت این سیستم دارا بودن فضای کافی برای همة مطالب موردنظر دبیران و سردبیران آن نشریه است. مزیت بسیار مهم سیستم این است که امکان برقراری ارتباط بین مخاطبان و مسئولان نشریه وجود دارد. به دلیل ارتباط دو سویه خواننده و مسئولان نشریه به راحتی می‌توانند ارتباط برقرار کنند، پیام دهند و اظهارنظر کنند.
استفاده از این سیستم در محیط کار موجب صرفه‌جویی عمده‌ای شده است. برای مثال همانطور که بیان شد کاغذ روز به روز به یک کالای گران قیمت تبدیل می‌شود و تکنولوژی نوین توانسته است در این زمینه صرفه‌جویی به عمل آورد.
صرفه‌جویی عمده‌ای نیز در هزینه‌های ثابت مثل ساختمان به عمل می‌آید. رفت‌وآمدها کم می‌شود. صرفه‌جویی در مصرف سوخت به عمل می‌آید. محیط‌زیست موقعیت سالم‌تری پیدا می‌کند. مهم‌تر از همه بهره‌وری و کارایی شکوفا می‌شود. یعنی همان موضوعی که دنیای امروز به شدت بر آن متمرکز شده زیرا رشد بهره‌وری و کارایی مقدمة خلاقیت و نوآوری است. از طرفی بی نیازی نسبت به کاغذ یعنی عدم تخریب جنگل‌ها.
از دیگر مزیت‌های روزنامه‌های الکترونیک در مقایسه با روزنامه‌هایی که برروی کاغذ چاپ می‌شوند:
۱. توزیع آسان ۲. عدم محدودیت زمان ۳. عدم محدودیت مکان ۴. جست‌وجو ۵. آرشیو الکترونیکی ۶. بازخورد عالی ۷. آگهی‌های طبقه‌بندی‌شده ۸. کیفیت بالا با اتکا به قابلیت‌های چندرسانه‌ای ۹. دسترسی نامحدود و کامل ۱۰. جریان آزاد اطلاعات ۱۱. اجتناب از هرگونه تمرکز ۱۲. عدم نیاز به شبکه توزیع ۱۳. انتشار نشریه بدون نیاز به کاغذ ۱۴. صرفه‌جویی در هزینه ها ۱۵٫ فراغت از مشکل روزنامه‌های برگشتی ۱۶. سرعت و مداومت انتشار ۱۷. تأثیر رنگ در انتقال پیام در روزنامه‌های الکترونیک ۱۸. عدم مواجهه با محدودیت فضای لازم برای درج خبر ۱۹. ارائه اطلاعات و اخبار در هر ساعت از شبانه‌روز ۲۰. میدان دادن‌ها به نشریات مستقل به علت نیاز به پشتوانه مالی کمتر ۲۱. صرفهءجویی در هزینه سوخت ۲۲. حذف واسطه‌ها ۲۳. تغییر در روش‌های پوشش خبری ۲۴. دو طرفه بودن یا تعاملی بودن ۲۵. امکان ایجاد تماس مشترکین با مسئولان نشریه ۲۶. به‌وجود آمدن رقابت بین رسانه‌ها
گسترش و تنوع منابع اطلاع‌رسانی نیز نیروی محرکه رشد و گسترش روزنامه‌نگاری الکترونیک به حساب می‌آید. از آنجا که جوامع مدرن, اطلاعات را از منابع گوناگون که رقیب یکدیگرند به دست می‌آورند, روزنامه‌نگاران باید تکنیک‌های نوین رقابت را که برخاسته از تکنولوژی‌های نوین اطلاع‌رسانی است بیاموزند. اگر آن‌ها نتوانند از ابزارهای جدید دیجیتال استفاده کنند, در این رقابت نفس‌گیر عقب خواهند ماند. بنابراین آشنایی با روزنامه‌نگاری دیجیتال (الکترونیک) یک ضرورت به حساب می‌آید.
از دیگر امتیازات روزنامه‌نگاری الکترونیک عبارت‌اند از:
۱٫ بهنگام سازی بیش از یک بار در روز
۲٫ ارائه در شبکه داخلی و اینترنت
۳٫ تجهیزات مورد استفاده
۴٫ شمارخوانندگان
۵٫ روزنامه‌نگاران اینترنتی و دورکار
۶٫ خبرخوان‌های اینترنتی
۷٫ روش‌های تبلیغ
از نظر یک روزنامه‌خوان متوسط, نزدیکی و بی واسطگی, احتمالاً بزرگ‌ترین ویژگی ژورنالیسم الکترونیک است. ظاهراً این ژورنالیسم می‌تواند حتی بر اخبار رادیو و تلویزیون ۲۴ ساعته نیز که خبرهایشان در فواصل زمانی حدوداً ۳۰ ـ ۲۰ دقیقه‌ای پخش می‌شود غلبه کند. روزنامه‌های الکترونیک به دلیل نزدیکی و بی واسطگی, رسانة ایده‌آلی برای انتشار اخبار داغ است.
اما روزنامه نگاری الکترونیک با تمام مزیت‌هایش، کاستی‌هایی نیز دارد که در زیر به آن‌ها اشاره شده است:
۱. سختی مطالعه و خستگی چشم روی صفحه نمایش
۲. وابستگی به فناوری روز
۳. حذف درآمد تکفروشی
۴. هزینه بالای نیروی متخصص و تجهیزات نوین
۵. امکانات و دانش انفورماتیک محدود مخاطبان و گاهی روزنامه نگاران
۶. گرانی نسبی ارتباطات اینترنتی
۷. غیرتخصصی شدن روزنامه‌نگاری به واسطه حضور روزنامه‌نگاران کم‌تجربه, اما متخصص در علوم رایانه و مخابرات
۸. منابع ناموثق خبر؛ زیرا هر کس می‌تواند منبع خبر باشد. در حالی که انعکاس اخبار موثق برای حفظ مخاطب یکی از مهم‌ترین دستورکارهای رسانه‌های چاپی است.
۹. زمان ماندگاری پیام در رسانه‌های الکترونیکی کمتر از روزنامه‌های چاپی است.
۱۰. مشکلات و محدودیت‌های فنی.
فناوری‌های دیجیتال، اینترنت و موبایل تغییرات زیادی در دنیای روزنامه‌نگاری و رسانه‌ها رقم زده‌اند. البته فناوری تنها عامل تغییر در دورنمای رسانه‌ها نبوده است و بحران اقتصادی، گذارهای سیاسی، و تغییرات فرهنگی در ابعاد ملی و بین‌المللی هم از جمله عوامل مؤثر هستند. در میان نیروهای پیشران فناورانه که به تغییر در عرصه رسانه منجر شده‌اند، فناوری واقعیت افزوده دورنمای خوبی از پیوند میان ابزارهای جدید فناورانه و روزنامه‌نگاری سنتی را پیش‌روی حرفه‌ای‌های این حوزه قرارداده است.
اثرات روزنامه‌نگاری الکترونیک بر روزنامه‌نگاری چاپی
۱/ شمارگان. اولین و مهم‌ترین اثر روزنامه‌های الکترونیک, کاهش شمارگان روزنامه چاپی است. بسیاری از افرادی که به اینترنت دسترسی دارند, ترجیح می‌دهند به جای خرید یک روزنامه چاپی, با صرف هزینه‌ای به مراتب کمتر, از یک یا چند روزنامه الکترونیک استفاده کنند و علاوه بر استفاده از امکانات پیشرفته آن‌ها, هر لحظه از آخرین اخبار مطلع شوند.
۲. تعامل خوانندگان با نشریه: روزنامه الکترونیک با افزایش نقش خوانندگان در فرایند ارتباط, تعامل روزنامه و مخاطب را به حداکثر می‌رساند و حتی با بهره‌گیری از امکانات موجود, ارتباط مخاطبان با یکدیگر را نیز فراهم می‌سازد.
۳٫ افزایش شمار روزنامه‌خوان‌ها: متخصصان انفورماتیک, صنایع و همة افرادی که به نحوی با کامپیوتر و اینترنت سروکار دارند, معمولاً فرصت پیدا نمی‌کنند تا به مطالعه مطالب مبسوط روزنامه‌ها بپردازند اما با عرضة روزنامه‌های الکترونیک و پایگاه‌های خبری روی شبکه می‌توانند در مدت کوتاهی از اخبار و خلاصه مطالب موجود در روزنامه‌های الکترونیک بهره بگیرند. این بدان معناست که جمعی از خوانندگان بالقوه روزنامه‌ها، به خوانندگان بالفعل تبدیل شده‌اند و شمار کل روزنامه‌خوان‌ها افزایش یافته است.
۴. کم‌اهمیت ساختن مشکلات توزیع: روزنامه‌های الکترونیک چنان که ذکر شد با مشکلات و مسائل توزیع سروکار ندارند چرا که اصولاً توزیعی صورت نمی‌پذیرد. و از سوی دیگر روزنامه الکترونیکی نیازی به چاپ شدن ندارد و در نتیجه زمان بین آماده شدن مطالب روزنامه و عرضة آن به مخاطب, به شکل چشمگیری کاهش یافته, پیام در کوتاه‌ترین زمان ممکن به گیرنده می‌رسد.
۵. هزینه‌ها: روزنامه الکترونیک به دلیل عدم نیاز به چاپ و توزیع, بخش عمده‌ای از هزینه‌های چاپ و انتشار سنتی روزنامه را ندارد. به دلیل همین کاهش هزینه‌هاست که افراد بیشتر می‌توانند در این زمینه فعالیت کنند و روزنامه‌هایی با کیفیت بالا و هزینه پایین عرضه کنند.
۶٫ افرایش جذب آگهی: امروزه خیل کاربران اینترنت در سراسر جهان, پایگاه‌هایی داشته که از این فرصت بهره بگیرند و پیام‌های تبلیغاتی را در لابه‌لای صفحات وب و به صورت طبقه‌بندی شده در معرض دیدکاربران پرشمار خود قرار دهند. بدون شک صاحبان کالا و ارائه‌کنندگان خدمات نیز با گسترش و رونق شدید تجارت الکترونیک از این موقعیت طلایی چشم‌پوشی نمی‌کنند و در پایگاه‌های وب معروف و پرکار بر همانند (CNN. Com yahoo. Com) آگهی سفارش می‌دهند.
۷. سرعت در انتقال اخبار: از سوی دیگر قابلیت‌های منحصربه‌فرد روزنامه‌های الکترونیک در ارائه جذاب و سریع اخبار و مطالب و ترکیب قابلیت‌های رسانه‌های پیشین در آن, بار دیگر روزنامه‌های چاپی را از نظر نوع ارتباط با مخاطب با مشکل مواجه ساخته است.
پساژورنالیسم
درباره آینده روزنامه‌نگاری و ژورنالیسم حرف‌ها و گفته‌های ضد و نقیض متعددی وجود دارد. برخی از صاحب نظران تغییرات تکنولوژیکی اتفاق افتاده را که باعث دگرگونی کلی در ساختار تولید، توزیع و حتی تفسیر خبر شده برای آینده ژورنالیسم مثبت می‌بینند و برخی تا آن حد بدبین‌اند که دوره روزنامه‌نگاری حرفه‌ای و سازمان‌های خبری بزرگ را رو به انقراض می‌دانند.
نتیجه گیری
با توجه به مزایا و معایب روزنامه نگاری الکترونیک نسبت به روزنامه نگاری سنتی به نظر می‌رسد روزنامه نگاری الکترونیک روز به روز فضای بیشتری در خبررسانی را اشغال می‌کند و مخاطبان برای دسترسی به اخبار علاقه بیشتری به این نوع روزنامه نگاری دارند. همچنین صاحبان رسانه‌ها خود به دلیل کاهش هزینه‌ها و کم شدن مصائب روزنامه نگاری و همچنین سرعت در انتشار اخبار این نوع روزنامه نگاری را به روزنامه نگاری سنتی ترجیح می‌دهند. با این حال روزنامه نگاری سنتی می‌تواند با اندکی تغییرات و روزآمد کردن مدل روزنامه‌های چاپی و حفظ خوانندگان خود کمک کند و به این ترتیب مرگ روزنامه نگاری سنتی حداقل در سال‌های پیش رو اتفاق نخواهد افتاد. در ادامه به چند پیشنهاد برای انطباق بیشتر دو سبک روزنامه نگاری می‌پردازیم تا به این ترتیب روزنامه‌های سنتی از کاهش شدید خواننده نجات یابند.
پیشنهادات
- استفاده از سیستم بارکد در روزنامه‌های چاپی. به این ترتیب خوانندگان می‌توانند از طریق تلفن همراه خود متن کامل‌تر و حتی فیلم مربوط به خبر را در سایت‌های مرتبط ببینند و حتی نظرات خود را در آنجا ارائه دهند.
- استفاده از تکنولوژی تلفن‌های همراه برای داشتن سیستم روزنامه نگاری الکترونیک، موازی با نسخه چاپی و وابسته کردن دو سیستم به یکدیگر. به طوری که خواننده برای خواندن بخشی از مطالب ناچار به مراجعه به روزنامه چاپی شوند.
- تولیدی شدن حداکثری مطالب روزنامه‌های چاپی و استفاده از روزنامه نگاران سرشناس و چاپ گفتگوها و مطالب اختصاصی و جذاب برای ترغیب خواننده‌ها و خرید نسخه کاغذی.
- بالا بردن سطح کیفی تصاویر و چاپ و استفاده از طراحان گرافیک برای چشم نواز کردن روزنامه‌های چاپی.
- جلب اعتماد خوانندگان در این مورد که آنچه در روزنامه می‌بینند گزیده ای از همه‌ی اخبار مهم و بدون جا افتادگی است.
- قشر مسن جامعه از بیشترین مخاطبان روزنامه‌های چاپی می‌باشند. روزنامه‌ها باید با حفظ ویژگیهای منحصر بفرد خود از پراکنده شدن این قشر و سوق آن‌ها به سمت رسانه‌های الکترونیکی جلوگیری کنند.
- روزنامه‌ها با وجود همه تغییرات دنیای تبلیغات همچنان یکی از وزنه‌های اصلی تبلیغاتی به شمار می‌روند. آن‌ها باید سعی کنند با به کارگیری بازاریابان مجرب این وزنه را برای خود حفظ نموده و وابستگی خود را به فروش روی دکه به حداقل برسانند به این ترتیب با تبلیغات هزینه و سود چاپ روزنامه تأمین می‌شود و خوانندگان ناچار به پرداخت هزینه‌های گزاف برای خرید روزنامه نخواهند بود.
منابع
- پورصفر، پروا (۱۳۸۵). روزنامه‌های الکترونیک راهی به سوی توسعه رسانه ای، روزنامه قدس (۰۲/۰۲/۱۳۸۵).
- پیشنمازی، پروانه (۱۳۹۲). نگاهی به وضعیت رسانه‌های الکترونیک و روزنامه نگاری آنلاین در ایران و چشم انداز آتی آن، فصلنامه‌ی علمی پزوهشی مطالعات رسانه ای.
- تهرانی، مجید (۱۳۸۶). مدیریت پژوهش در رسانه‌های آنلاین، رادیو و تلویزیون. مجموعه مقالات همایش پژوهش در صدا و سیما. صدا و سیما جمهوری اسلامی ایران.
- شکرخواه، یونس (۱۳۸۲). چالش‌های روزنامه‌نگاری الکترونیکی در برابر روزنامه‌نگاری مطبوعاتی، رادیویی و تلویزیونی کنونی، مرکز پژوهش‌های ارتباطات.
- گیسور، م. ن. (۱۳۹۱). اصول روزنامه‌نگاری آنلاین. تهران: موسسه جام جم.
عاطفه یعقوبی خراسانی ویژه، کارشناس ارشد علوم ارتباطات اجتماعی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی؛ رایانامه: Atefeh.yaghoobi@gmail.com – به نقل از: فصلنامه روزنامه نگاری الکترونیک، شماره ۱۵،
انتهای پیام/
