کتاب ارزیابی تاثیر پروژه با هدف معرفی مفهوم و روش ارزیابی تاثیر اجتماعی برنامه های توسعه ای منتشر شده است. همچنین در آن مولف کوشیده تا دستورالعمل های ارزیابی تاثیر پروژه های گوناگون به صورت مدل های استاندارد و منسجم برای مدیریت و برنامه ریزی و تصمیم گیری ارایه شوند تا کاربرد بیشتری در درک مفاهیم اساسی ارزیابی تاثیرات اجتماعی داشته باشند.
تعاریف مختلفی از “ارزیابی تاثیر پروژه” وجود دارد. اما تعریف کمیته بین سازمانی راهبردها و اصول ارزیابی پی آمدهای اجتماعی بسیاری از جوانب این مفهوم را آشکار می سازد:” تلاش بر ارزیابی و برآورد کردن پیامدهای اجتماعی ای که ممکن است از اقدامات و سیاست های خاص – از جمله برنامه ها و اجرای سیاست های جدید – و اجرای برنامه های دولتی مشخص – از جمله اختصاص دادن زمین های زیاد به پروژه های استحصال منابع طبیعی – ناشی شوند…. ارزیابی اجتماعی تاثیر خوانده می شود.” در نسخه ای دیگر از گزارشی که توسط کمیته فوق منتشر شده آمده است “منظور از تاثیرات اجتماعی هر گونه عواقب ناشی از اقدامات بخش عمومی و خصوصی است که شیوه زندگی، کار، برقراری ارتباط، شیوه تامین نیازمندی ها و نوع غلبه مردم بر مشکلات زندگی شان را تحت ثاثیر قرار می دهد.
این کتاب حاصل پژوهش – کنشی است که چندین سازمان غیر دولتی (NGO) محلی و بین المللی، از چهار قاره جهان در اجرای آن سهیمند. به رغم آمارهایی که در گزارش های اخیر توسعه انسانی UNDP و گزارش های سالانه بانک جهانی آمده است و افزایش قابل توجه شماری از شاخص های رفاه بشری نشان می دهند، ابعاد فقر جهانی هنوز هم برای همه ما شرم آور است. در بسیاری از بخش های جهان نابرابری ، ناامنی و تضاد و ستیز به میزان خطرناکی رو به رشد می روند.
یافته های مطالعه OECD حاکی از ناکافی بودن تلاش های کنونی برای ارتقای یادگیری های نهادی، ارزیابی تاثیر پروژه و مسئولیت پذیری هرچه بیشتر در بخش NGO ها است – مسئولیت پذیری و پاسخگویی در مقابل کسانی که NGO ها درصدد حمایت از آنان هستند و نیز کسانی که هزینه این فعالیت ها را تامین می کنند. در شرایطی که رقابت افزایش می یابد، تک تک سازمان ها و کل بخش NGO در دفاع از خود مبالغه می کنند ، درست همانقدر که مخالفانشان در حمله به آنان مبالغه می کنند. این وضع می تواند دو پیامد داشته باشد، که خطرهای ناشی از آن مدتی است معلوم شده است. نخست، حمایت از کمک های توسعه ای منوط به عقیده همگانی به اثربخشی آن است و توجیه اخلاقی این حمایت ها بر اساس دستیابی به اهداف استوار می شود. بعبارت دیگر، نپذیرفتن این حقیقت که اثر بخشی اکثر این فعالیت ها پیش بینی ناپذیر و ارزیابی آن دشوار است، موجب آسی پذیری NGO ها و همه برنامه های همکاری بین المللی در برابر انتقادهای عمومی و حمله های جدلی گوناگون می شود.
این کتاب تاثیر را به معنای وقوع یک تغییر مهم در زندگی مرردم تعریف می کند که نتیجه مداخله معین است. از این نظر تغییراتی که ممکن است در سطح سازمانها ایجاد شود تاثیر به شمار نمی آید بلکه ابزاری برای نیل به تاثیر است. اما چون بسیاری از برنامه ها و پروژه ها در صدد دستیابی به چنین تاثیری از طریق تغییراتی هستند که در سیاستها و عملکردهای سازمانی رخ می دهد، ارزیابی چنین تغییراتی اهمیت پیدا می کند. این کار به دو روش کلی انجام می شود: از طریق اتحاد با گروههای رسمی و غیر رسمی و تقویت ظرفیت و توان آنها برای ایجاد تغییر، یا از طریق فشار آوردن بر سازمانهای دیگر با فعالیتهای جانبدارانه.
از نظر عده ای این ارزیابی روش اصلی ارزیابی عملکرد سازمانهای محلی و سازمانهای مردم نهاد حامی آنهاست. این فرایند باز هم برای ارزیابی تغییر گذشته و شناسایی خاستگاه این تغییر طراحی می شود. این روش می تواند به ارزیابی شوندگان کمک کند تا آن دسته از موانع کنش جمعی آینده را که خود قادر به رفع آنها هستند از موانعی که برای غلبه بر آنها نیازمند کمک و حمایت هستند تمیز دهند.
مرور مطالعات موردی
در این کتاب مجالی برای نگاه ژرف تر به پس زمینه مطالعات موردی یا متن و زمینه شکل گرفتن این پروژه ها و برنامه ها وجود ندارد. آشکارترین تفاوت میان این مطالعات موردی مقیاس یا گستره پروژه ها و برنامه های مورد ارزیابی است. یکی صرفا در پی مداخله در اجتماعی محلی است که فقط از ۳۰۰ نفر تشکیل شود، و دیگری بیش از ۶۸۰۰۰ سازمان روستایی را دربرمی گیرد. بعضی تمایزهای عمده دیگر میان این مطالعات موردی عبارتند از: تفاوت در مرحله آغاز ارزیابی ها در پروژه؛ تفاوت در نگاه به ارزیابی پروژه بعنوان فرصتی برای محک زدن ابزارها و روش ها برای آینده یا ابزاری برای مرور گذشته، تفاوت در دسترسی به اطلاعات مربوط به تاریخ پروژه؛ و تفاوت در دامنه و مدت ارزیابی و رویکردهای اتخاذ شده.
جایگاه تاریخی ارزیابی تاثیر پروژه در کتاب
نخستین رویکردهای ارزیابی تاثیر پروژه به دهه ۱۹۵۰ بازمی گردد. بنگاه های توسعه کم کم این رویکردها را به کار بستند – رویکردهایی که پیش از آغاز پروژه پیامدهای احتمالی زیست محیطی و اجتماعی و اقتصادی آن را پیش بینی می کردند – تا پروژه را تصویب و بررسی یا رد کنند. ارزیابی تاثیر زیست محیطی (EIA) ارزیابی تاثیر اجتماعی (SIA) تحلیل هزینه و فایده (CBA) و تحلیل هزینه و فایده اجتماعی (SCBA) از رایج ترین این رویکردهها هستند. در سال های اخیر کوشش هایی به عمل آمده است تا ارزیابی های تاثیر زیست محیطی و اجتماعی را در قالب های بهره وری به معنای تحلیل رابطه میان منابعی است که صرف پروژه یا برنامه معینی می شود و برون داده ها و نتایجی که حاصل می آید.
نکته دیگری که درباره کتاب حائز اهمیت است، تمایز میان نتایج یا معلول ها و تاثیر، اگرچه تمایز سودمندی است اما در عمل ممکن است بسیار مغشوش و مبهم باشد. اگر به مثال برنامه حقوق قانونی توجه کنیم، تمایز میان نتایج و تاثیر می تواند به نادیده گرفتن این واقعیت منجر شود که شخصی که اکنون به اندازه کافی نسبت به استفاده از دستگاه قضایی آگاهی و اطمینان دارد. این آگاهی و اطمینان را موجد تغییر مهمی در زندگی خویش نیز قلمداد می کند، حتی اگر نتیجه قضایی مثبت و فوری یا تغییر آشکاری در کیفیت زندگی او به بار نیاورد. بنابراین، با اینکه ارزیابی تاثیر پروژه با تحلیل های نظام یافته سر و کار دارد اما بر محور قضاوت هایی نیز می گردد که حکم می کنند چه تغییراتی برای چه کسانی و توسط چه کسانی “مهم” تلقی می شوند و این دیدگاه غالبا بر اساس طبقه ، جنسیت، سن و عوامل دیگر فرق می کنند.
این کتاب توسط نشر اختران با همکاری معاونت امور اجتماعی و فرهنگی شهرداری تهران منتشر شده است.
محمد حسن اسدی طاری
انتهای پیام/
